Voetbalrebel Fernando Ricksen – van ‘klootzak’ naar held door ALS (2023)

Van een audiëntie bij toenmalig FIFA-baas Sepp Blatter tot een diner met Johan Cruijff, van een ontmoeting met Cristiano Ronaldo tot vraag-en-antwoord-sessies met supporters van Glasgow Rangers; waar Fernando Ricksen zich ook bevond, hij was erbij. Eerst in de coulissen bij programma’s als De Wereld Draait Door, later achter diens rolstoel en ten slotte als diens persoonlijke woordvoerder. Omdat hij wist wat zijn vriend zou zeggen als hij dat zelf nog had gekund.

Vincent de Vries, een 45-jarige journalist uit Zwolle, was veel meer dan de biograaf van een van de meest rebelse voetballers die Nederland heeft gekend. „Sommige mensen hebben me gezegd dat Fernando’s ziekte goed voor mijn carrière is geweest”, zegt De Vries. „Ja, dat is zo. Maar ik vind het een ontzettend stomme opmerking. Als ik Fernando op een of andere manier beter had kunnen maken, had ik het meteen gedaan.”

In de voorbije zes jaar groeide De Vries uit tot een van de weinige vrienden die Ricksen nog had voordat hij deze woensdag op 43-jarige leeftijd overleed in een hospice in Schotland. Wat begon als een zakelijke relatie tussen de schrijver en zijn hoofdpersoon, ontwikkelde zich tot een hechte band nadat Ricksen werd gediagnosticeerd met een ongeneeslijke zenuwziekte waar ze beiden nog nooit van hadden gehoord. Amyotrofische laterale sclerose. Oftewel: ALS.

En toch wist Ricksen één ding zeker: hij zou de strijd overleven. Ooit moest er één ALS-patiënt de eerste zijn, dus waarom niet hij? De Vries zag de dood in zijn lichaam sluipen, maar zelf wijdde de voormalige verdediger van Fortuna Sittard, AZ, Glasgow Rangers en Zenit St. Petersburg er zo min mogelijk woorden aan. Ja, hij wilde worden uitgestrooid over zee. Maar meer bespiegelingen over het levenseinde ging Ricksen uit de weg.

Misschien wel omdat zijn lot werd gekenmerkt door bittere ironie. Zijn verslaving aan alcohol en drugs hadden Ricksen aan de rand van de afgrond gebracht. Zelfmoord spookte door zijn hoofd. Maar in de herfst van 2013 – ten tijde van de fatale diagnose – is die fase juist ten einde. Aan de zijde van zijn (tweede) vrouw en kind wil hij aan deel twee van zijn leven beginnen. De playboy wordt een familieman.

Met de biografie die dat najaar verschijnt wil hij zijn oude bestaan afsluiten. Het boek is een cocktail van smeuïge anekdotes, vermengd met ongein en persoonlijk leed van een voetballer die trots was op zijn buitenechtelijke avonturen met een topmodel als Katie Price. Ricksen, weet De Vries, was een man die in Sint-Petersburg de hele discotheek op een rondje trakteerde. Van de miljoenen die hij in die tijd verdiende, hield hij haast niks over.

Dilemma bij DWDD

De biografie ligt bijna in de winkel als Ricksen De Vries iets wil vertellen. Hij is ziek. Al had hij zelf zijn twijfels. Als hij nog gewoon bij de amateurs voetbalde, dan kon hij toch niet ongeneeslijk ziek zijn? Een second opinion neemt de twijfel weg: ALS.

De fatale diagnose komt uitgerekend op de dag van de officiële presentatie van ‘Vechtlust’. Moeten ze de festiviteiten cancelen? Nee. Essentiële boekpromotie zeg je niet af. Al is het maar omdat Ricksen de toekomstige royalty’s goed kan gebruiken. De vechtscheiding met zijn ex-vrouw dreigt hem twee miljoen euro te kosten, hoewel meerdere rechters, tot bij de Hoge Raad, haar claim zouden afwijzen. In plaats daarvan moest ze hem een half miljoen betalen, wat ze nog altijd niet heeft gedaan.

En er was nog een dilemma. Al tijden staat een afspraak om de avond voor de boekpresentatie aan te schuiven bij DWDD. Ze willen graag gaan. Maar: moet Ricksen vertellen dat hij mogelijk ernstig ziek is? Toen hij een paar weken eerder op televisie was, bij Bureau Sport, werd hij weggehoond op sociale media omdat hij zo merkwaardig praatte. Zeker weer gezopen, die Ricksen. Dat zich toen de eerste symptomen van ALS voordeden, had niemand kunnen voorzien.

Toch neemt Ricksen deel aan de talkshow. Het is dan 30 oktober 2013.

„Mag ik je even vragen”, zegt Van Nieuwkerk tegen Ricksen. „Ik heb je uiteraard in interviews gezien, maar je praat langzaam. Hoe komt dat?”

Ricksen stamelt. „Een maand geleden. Ziekenhuis. ALS.”

Zinnen blijven uit. Snikkend wenkt hij naar De Vries, die achter hem zit. Mocht het te veel worden, zo was afgesproken, dan zou De Vries namens Ricksen het woord voeren.

„Vincent, wat is er aan de hand met Fernando?”, vraagt Van Nieuwkerk.

De Vries vertelt over de diagnose.

Van Nieuwkerk zucht: „Man.”

De Vries: „Morgen gaat hij naar het ziekenhuis om daar verder over te praten.”

Van Nieuwkerk: „Terwijl het morgen zo’n feestelijke dag moet worden.”

Beau van Erven Dorens, tafelgast, buigt zich over de tafel om Ricksen een hand te geven. „Wat stoer dat je hier bent jongen (…) Wat goed dat je niet hebt afgezegd.”

Terugblikkend op de bewuste uitzending herinnert De Vries zich de omslag in de publieke opinie. Binnen een minuut, zegt hij, was Ricksen van een „klootzak” veranderd in een held. „Helaas dachten mensen dat wij alles in scène hadden gezet voor goede PR. Maar het boek was al naar de drukker toen de ziekte werd ontdekt.”

Boek nooit gelezen

Het boek, dat in 2014 de publieksprijs voor Sportboek van het Jaar zou winnen, heeft Ricksen niet gelezen. Hij las nooit, dus ook nu niet. Toch had de auteur met hem een hechtere band dan met alle anderen over wie hij een boek schreef. Zo hecht dat hij hem op den duur hielp met tapas eten op de Ramblas, wat leidde tot een vorm van intimiteit waar ze beiden geen raad mee wisten. Ze voelden zich bekeken. „We gaan nooit meer bij het raam zitten”, zei Ricksen die avond tegen hem.

Nooit mocht De Vries Ricksen helpen, totdat-ie zijn identiteitskaart niet uit zijn portemonnee kreeg voor de douane van Glasgow. Erna werd hij een van de weinige intimi in het leven van Ricksen. Vlak voor zijn dood bestond de kring nog uit vier andere personen: zijn Russische vrouw Veronika, zijn dochter, één vriend in zijn geboorteplaats Heerlen en één vriend in Schotland. Ricksen had ook Russische vrienden, totdat zijn geld op was. Met zijn familie was hij gebrouilleerd.

Hij was geen makkelijke man om mee te leven. Onvoorspelbaar vooral. Ook voor trainers. Een verdediger met een gebruiksaanwijzing, die bij Glasgow Rangers eens werd geschorst omdat hij dronken in het vliegtuig zat. Hij haalde het Nederlands elftal, maar werd nooit meer opgeroepen nadat hij in Minsk de deur van zijn hotelkamer had ingetrapt omdat hij zijn sleutel kwijt was.

Er zijn weken overheen gegaan voordat Ricksen het contract van zijn biografie ondertekende. Niet omdat hij het punt voor punt wilde doornemen, maar omdat het document onderop lag in zijn uitpuilende brievenbus. De Vries griste het eruit en schoof het onder zijn neus. Tekenen. Nu.

De Vries werd de man aan de andere kant van de hotline. De biograaf die online boodschappen voor hem bestelt, op en neer reist naar Glasgow om medicijnen te halen, die hem naar zijn tandarts in het Gooi rijdt en die de Mercedes verkoopt die Ricksen had gekocht van zijn boekroyalty’s, toen hij nauwelijks nog kon rijden. „Dat doe je voor een vriend.”

Geld van Britse tabloids

Naast die praktische zaken heeft hij nog een belangrijke taak: hij houdt Ricksen in beeld bij het publiek. Vragen Britse tabloids om een verhaal, dan schrijft hij het stuk. Het geld dat kranten als The Sun hiervoor betalen (de Schotse versie) dient voor het levensonderhoud van Ricksens gezin. Mede daarom reizen ze enkele malen naar Glasgow voor georganiseerde meet & greets met supporters. Die betalen toegang aan de pub en de pub betaalt weer een deel aan Ricksen. Op den duur voerde De Vries er het woord. „Vroegen sommige fans wat zijn lievelingsauto was, terwijl hij niet meer kon rijden.”

Thuis in Valencia treft hij in die tijd een man aan die snakt naar gezelschap. In een rolstoel worden de dagen eentoniger. Bewegen wordt moeilijker, praten ook. Zijn vrouw Veronika wordt zijn mantelzorger; geld voor een fulltime verzorgster is er niet.

„Ik wil de nieuwe Stephen Hawking worden”, zegt Ricksen in mei 2017 in Nieuwe Revu. Natuurwetenschapper Hawking staat dan, voor zijn overlijden, nog bekend als een medisch raadsel, omdat hij er al 55 jaar in slaagt om te leven met ALS. Hij is voor Ricksen het levende bewijs dat er een toekomst is.

Toch stuurt stichting ALS hem datzelfde voorjaar de posters die overal in Nederland op billboards zullen verschijnen wanneer hij komt te overlijden. Niet veel later verwelkomt de stichting hem als eregast bij de Amsterdam City Swim, waarbij duizenden mensen in de grachten zwemmen om geld in te zamelen voor de strijd tegen ALS. Ricksen lost het startschot. Althans, op papier. Omdat hij het zelf niet kan, is het De Vries die de trekker overhaalt.

„Komen jullie volgend jaar naar De Toppers’’, zegt René Froger op het VIP-ponton in de Keizersgracht. Ricksen glundert terwijl zijn gekromde, getatoeëerde handen bewegingsloos op de leuningen van zijn rolstoel rusten. De Vries vindt het hoffelijk, maar vreest dat Ricksen 2018 niet meer haalt. Om hem heen ziet hij mensen schrikken van de aanblik van zijn doodzieke vriend.

Sinds die zomer heeft hij vaak gedacht dat elke ontmoeting de laatste zou zijn. Hij kan die gedachtes niet tegenhouden. Als journalisten hem bellen met oog op de necrologieën die worden klaargezet, is het alsof hij in de verleden tijd praat. Aan mensen om hem heen vraagt hij wat hij moet doen als Ricksen overlijdt. „Zal ik dan het ANP bellen?”

Het wordt een gek jaar, waarin hij nog meermaals met Ricksen naar Schotland reist voor ontmoetingen met Rangers-fans. Problemen zijn er zelden, op die ene keer na dat hij in zijn hotelkamer flauwviel en er een glas water in zijn gezicht moest worden gegooid. Ricksen haalt 2018 en is in januari aanwezig bij de onthulling van zijn standbeeld bij Fortuna Sittard. Oud-ploeggenoot Mark van Bommel is in tranen. Mensen steken een hand naar hem uit, zonder te beseffen dat de oud-prof die niet kan schudden.

Thuis in Valencia gaat Ricksens vrouw Veronika steeds minder graag van huis. Ze wordt gekweld door het idee dat ze bij thuiskomst een dode echtgenoot aantreft. Tweemaal per dag serveert ze hem steak als brandstof voor zijn aftakelende spieren. Geestelijk blijft Ricksen helder. Hij doet weliswaar een uur of twee over een mail van twee alinea’s, maar schrijft in volzinnen én: met humor. Zomer 2018 krijgt hij een spraakcomputer, waarmee hij kan communiceren via vooraf ingevoerde zinnen.

Eén daarvan luidt: „Ik ga niet dood.” Ook tegen De Vries blijft Ricksen het zeggen: „Over twintig jaar ben ik er nog.”

Toch gaat het begin oktober mis bij een meet & greet in Glasgow. Ricksen krijgt last van zijn borst, belandt in het ziekenhuis en eindigt er in een hospice, waar hij de dagen doorbrengt met een zuurstofmasker op. Terug naar huis is geen optie, maar zijn vrouw en kind kunnen lange tijd ook niet naar hem toe. Pas na een halfjaar bemachtigt Veronika het benodigde visum. Als ze in Schotland aankomt, weet haar dochter nog steeds niet dat haar vader doodgaat. Ze kent hem niet anders dan verzwakt, maar dat hij zal overlijden is haar nooit verteld.

Deze woensdag maakte Rangers bekend dat Ricksen is overleden. „The fight is over”, schrijft De Vries vlak daarna op Twitter. Zijn vriend is niet de eerste mens geworden die ALS overwint - door zijn vechtlust heeft de voormalige voetbalrebel wel een onuitwisbare indruk achtergelaten bij het grote publiek.

Ricksens vrouw en dochter blijven achter met een villa en zijn voetbalpensioen. Zo’n 1.200 euro per maand.